Margaretha Geertruida Zelle (Griet) werd in Leeuwarden geboren in 1876. Haar vader Adam Zelle dreef een goedlopende hoedenzaak en verdiende met speculeren een klein fortuin, waar hij zijn gezin flink van liet profiteren. Bij een verkeerde speculatie leed hij echter bankroet, waarop hij naar Amsterdam vluchtte. Een jaar later keerde hij terug, maar toen overleed zijn vrouw en werden de kinderen bij verschillende familieleden ondergebracht. Griet kwam terecht in Leiden, waar ze een opleiding volgde voor kleuteronderwijzeres tot ze halfnaakt bij de directeur op schoot werd aangetroffen en ze bij een oom in Den Haag terechtkwam. Daar reageerde ze op een advertentie: ‘Officier met verlof uit Indië zoekt meisje met lief karakter met doel een huwelijk aan te gaan.’ Rudolph ‘John’ MacLeod, van een Nederlandse tak van een Schotse familie, was twintig jaar ouder dan Griet en ontmoette haar in het Rijksmuseum. Vier maanden later, in juli 1895, trouwden ze. Anderhalf jaar later werd Norman John geboren en een paar maanden daarna vertrok het gezin naar Java, waar Louise Jeanne (‘Non’) werd geboren. Norman John stierf in 1898 al, waarschijnlijk vergiftigd door de baboe, en het huwelijk liep op de klippen, door zijn wrede gedrag en vreemdgang en door haar geldzucht en ambitie: ‘Als ik maar geld had om ze af te koopen, want daar doet het beest alles voor’, schreef hij aan zijn zuster. In maart 1902 keerden ze terug naar Amsterdam en kort daarop werd de scheiding uitgesproken. John hertrouwde, hield Non bij zich en betaalde de alimentatie niet, zodat Griet naar Parijs trok om een nieuw bestaan op te bouwen.
Parijs
In 1903 kwam Griet Zelle aan in Parijs en begon model te staan voor schilders als Octave Guillaumet en Gustave Assire. Een jaar later probeerde ze het opnieuw, nu als amazone bij circus Molier, maar danste tevens in een café, waar ze werd opgemerkt en uitgenodigd op te treden in de salon van zangeres Madame Kiréevsky. Een van de aanwezigen was Emile Guimet, een industrieel die een museum voor oosterse kunst had laten bouwen en Lady McLeod, zoals ze zich noemde, uitnodigde daar op te treden in sieraden en een kostuum uit de collectie onder een oosterse artiestennaam. Ze koos Mata Hari, Maleis voor ‘oog van de dag’, ofwel de zon. Geflankeerd door vier danseressen in zwarte toga’s en een hindoestaans orkest voerde ze de sluierdans uit die haar beroemd maakte en naakt eindigde.
Vanaf dit moment werd Mata Hari snel een rage, die haar veel geld opleverde (uiteindelijk 10.000 franc per avond). Ze danste religieuze dansen van Java, maar ook Indiase, en bedacht voor interviews een oosterse afkomst. In 1906 trad ze op in Madrid, Monte Carlo en Wenen (onder andere in de Secession), maar vertrok vervolgens met haar minnaar, de rijke Duitse officier Alfred Kiepert, naar Egypte en vervolgens naar Berlijn.
Eind 1907 keerde Mata Hari alleen terug naar Parijs, waar haar oosterse dansen inmiddels veel concurrentie hadden gekregen. Ze werd courtisane met een reeks rijke minnaars, maar moest weer gaan dansen toen de laatste, op wiens kasteel ze was gaan wonen, in 1911 bankroet ging. Haar grootste succes beleefde ze met twee operaballetten in de Scala van Milaan als ‘de prinses met de betoverde bloem’ en als ‘zwarte Venus’. Daarmee herleefde haar carrière ook in Parijs, waar ze in 1913 in een Spaanse revue in de Folies Bergères terechtkwam. In mei 1914 tekende ze een contract voor een half jaar in het Berlijnse Metropole-theater, maar moest de stad verlaten toen de oorlog uitbrak.
In augustus 1914 bevond Mata Hari zich in Amsterdam en nam ze contact op met een oude minnaar, baron Van der Capellen, met wie ze vervolgens de society van Den Haag afschuimde. Ze liet zich portretteren door haar Friese vriend Piet van der Hem, trad een keer op in beide steden en reisde eind 1915 via Engeland naar Parijs om haar spullen op te halen, tien kisten vol. Na poseren voor Isaac Israels, die om de hoek woonde, besloot ze in mei terug te keren naar Parijs. De Duitse consul gaf haar 20.000 franc om te spioneren en drie flesjes onzichtbare inkt. In Parijs liep ze bij de Franse geheime dienst binnen om haar diensten aan te bieden. Vanaf dat moment werd ze ingesponnen in een web van intriges tussen de Duitse, Engelse en Franse inlichtingendiensten, met als resultaat dat ze 13 februari 1917 gearresteerd werd op verdenking van spionage voor Duitsland.
Behalve twee zeer belastende Duitse telegrammen werd ze door haar opdrachtgever en haar minnaar, de Russische officier Vadim de Masloff in de steek gelaten. Na 14 verhoren begon het proces in juni; na twee dagen werd de doodstraf uitgesproken, die in oktober werd voltrokken door 12 zoeaven. Onmiddellijk daarna begon de legende die in de plaats kwam van het oosterse sprookje.
Legende
Met de executie van Mata Hari kwam, zo zou men kunnen stellen, een bruut einde aan de belle epoque van de courtisanes; het was een wraakoefening om de macht van de fatale vrouwen over mannen te breken. Al in 1920 wordt de eerste film over Mata Hari gemaakt en daarin, net als in de films die volgen, wordt ze opgevoerd als de fatale vrouw die mannen verleidt om ze in het verderf te storten en die tienduizenden slachtoffers maakt als spionne.
Na Asta Nielsen in 1920 en 1921 wordt ze als vamp gespeeld door Magda Sonja in Mata Hari, die rote Tänzerin (1927) en Greta Garbo in Mata Hari (1931). In 1964 speelt Jeanne Moreau Mata Hari, in hetzelfde jaar dat de fotograaf Sam Wagenaar, die aan Greta Garbo’s film had meegewerkt, zijn boek De moord op Mata Hari publiceert, waarvoor hij jaren onderzoek had gepleegd en de plakboeken van Zelle had gebruikt. Dit boek geeft een geheel andere kijk op Mata Hari, al blijkt later dat ze wel degelijk had gespioneerd, wat Wagenaar toegeeft in Mata Hari. Niet zo onschuldig… in 1981. In dat jaar start toevallig een tv-serie met Josine van Dalsum, die ook een boek publiceert: Ik Mata Hari.
Ondertussen wisselen de populaire cultuuruitingen met Mata Hari elkaar af, van musicalliedjes (Noorwegen, 1976) en musicals (Engeland, 1982) tot komedies (Operación Mata Hari, Spanje 1968) en een computerspel (Mata Hari). Friesland ontdekt haar al in 1942, met een episch gedicht van Douwe Tamminga, maar in 1976 wordt in Leeuwarden een beeldje geplaatst van Suze Bosman, op de brug voor het inmiddels afgebrande geboortehuis. En in 1996 krijgt Greetje Zelle een vaste zaal in het Fries Museum. Sedertdien zagen een ballet (Nationaal Ballet, 2015), een tv-serie (2016) en een film (2016) het licht.
over tijd- en ruimtekunsten 